Fotograferen uit het hoofd Je hoeft niet perfect te kunnen zien om prachtige foto's te kunnen maken. Dat bewijst het resultaat van een workshop waarin visueel gehandicapten fotograferen. Vorige maand waren Amerikaanse kunstdocenten van het collectief Seeing with Photography in Nederland aanwezig. Zij werken met visueel gehandicapten en demsonstreerden hun werkwijze. Fotografe Anja Ligtenberg had ze hierheen gehaald omdat zij binnenkort soortgelijke workshops wil gaan organiseren voor blinden en slechtzienden. Wij bezochten een workshop.   Wie niet kan zien, kan niet fotograferen is vaak de eerste gedachte die bij mensen opkomt als zij horen over blinden en slechtzienden die fotograferen. Het zien is een belangrijk onderdeel van het fotografische proces. Maar het visualiseren, dus bedenken wat er op de foto moet komen en dat voor je geestesoog oproepen, is eigenlijk nog belangrijker om tot een goed fotografisch resultaat te komen. En in dat visualiseren zijn vooral blinden nu juist meesters. Zij moeten dagelijks de werkelijkheid om hen heen visualiseren omdat zij haar niet kunnen zien. Het kan interessant zijn om die manier van visualiseren in fotografie vast te leggen. Jaren geleden begon een groepje Amerikaanse kunstdocenten en kunstenaars onder het motto 'Seeing with Photography' hiermee te experimenteren en visueel gehandicapten werden uitgenodigd om foto's te maken. Het resultaat was verbluffend en leverde beelden op die zienden nooit zouden maken. Fotografie door blinden is niets minder dan een vorm van conceptuele kunst die originele resultaten kan opleveren.   Methode   Door vallen en opstaan hebben de Amerikanen een methode van fotograferen ontwikkeld die uitstekend functioneert in samenwerking met visueel gehandicapten.   Omdat zij er al jaren mee werken, hebben zij gaandeweg aanvullingen bedacht en een aantal originele trucs die passen bij de beelden die blinden in hun hoofd hebben. Gewerkt wordt met loopbodemcamera's geladen met 4 x 5 inch zwartwitfilm die tegelijkertijd belicht wordt met een referentie Polaroid. Een blinde of slechtziende fotograaf bedenkt een beeld dat hij graag wil vastleggen. Vervolgens zet hij zijn model en rekwisieten neer door te voelen en te manoeuvreren, waarbij gebruik gemaakt wordt van de tastzin en het gehoor. Helpers zorgen dat het beeld op de gewenste manier ingekaderd wordt en stellen de camera scherp. Dan wordt het licht gedoofd en de sluiter opengezet met een klein diaframa, zodat er veel tijd is om te belichten. Met zaklampen van verschillende grootte wordt het onderwerp belicht, waarbij de lamp als een schilderskwast er overheen bewogen wordt.   Praktijk   Tijdens de workshop wordt mij gevraagd om model te staan voor een foto. Samen bedenken de cursisten een idee en Sonia, een blinde vrouw uit New York, drapeert een lap van bont op mijn hoofd en vouwt mijn handen voor mijn borst. Uit ervaring weet zij dat het bont interessante lichteffecten kan opleveren als het met een zaklantaarn wordt belicht. In de andere groepen die om ons heen bezig zijn worden soortgelijke probate middelen ingezet. Zo worden slierten gekreukt aluminiumfolie achter de modellen gehouden en met de zaklamp beschenen, waarna dat proces op andere plaatsen achter het model herhaald wordt. Op de foto's geeft dat het effect van mysterieuze regendruppels. Ook bubbeltjesplastic wordt vaak ingezet. Als dat op de juiste manier wordt belicht lijkt het op kabbelend water. Verder worden kleine zaklampen gebruikt voor het belichten van ogen en het gezicht en lenen grotere lampen zich beter voor het belichten van kledingvlakken en bijvoorbeeld benen. Zelfs laserlampjes worden ingezet, waarmee dunne sporen van licht getrokken kunnen worden die de structuur van een oppervlak weergeven.   De wanden zijn bekleed met zwart studiodoek en als het licht uitgaat, sijpelen er alleen nog maar langs smalle kiertjes lichtstralen naar binnen, maar die hebben geen nadelig effect. De sluiter wordt opengezet en drie mensen staan om mij heen met lampen te belichten. Begeleider Steve geeft af en toe voorzichtige tips als: "Die broekspijp kan volgens mij nog wel een straaltje licht hebben" en: "Schijn niet teveel op de mond, want dan is hij uiteindelijk niet te zien op de foto." Soms wordt even gestopt terwijl het licht uit blijft, zodat overlegd kan worden over wat er nog te doen staat. De camera blijft dan gewoon open staan. Als het belichtingsproces weer hervat is vraagt Sonia of ik het nog volhoud om zo lang stil te staan. Dat herinnert Steve aan gebeurtenissen op vorige sessies. "Ik gaf eens een workshop op een middelbare school en toen hadden we ook een leerling die zich tot het uiterste moest inspannen om stil te blijven staan. Je hoorde hem echt kreunen toen ik hem vroeg of het nog ging: 'Hmmmmjaahmhm, het lukt nog wel evnhmhmhm'."   Communicatie   Sceptici zullen zeggen dat de blinden voor hun fotografie toch afhankelijk zijn van helpers die kunnen zien. Dat is inderdaad waar want de camera moet worden scherpgesteld en het beeld moet zinvol worden gakaderd. Toch zijn er blinden die zonder hulp kunnen fotograferen, want Vicky, een van de mensen die is meegekomen uit Amerika, fotografeert veel op straat en won onlangs een prijs voor een foto die ze alleen had gemaakt. Tijdens de lunch doet ze met een koffiekopje voor haar oog voor hoe ze dat aanpakt. "Praat jij maar door, dan weet ik precies waar je zit. Ik gebruik een autofocus camera en als ik hoor dat hij heeft scherpgesteld, maak ik een foto van je."   Bij de workshop is ook de slechtziende fotograaf Berry den Brinker aanwezig. Hij benadrukt dat slechtzienden niet afhankelijk zijn van zienden als zij fotograferen. Zelf maakt hij ondanks zijn handicap al jaren alleen foto's en stelt scherp door een sterke loep op de zoeker te plaatsen. "In Nederland zijn ongeveer vijfhonderdduizend mensen blind of slechtziend en maar tien procent daarvan is volledig blind. Ik wil benadrukken dat er voor slechtzienden veel mogelijkheden zijn om te fotograferen. Fotografen die wel kunnen zien, beoordelen vaak de compositie en het contrast door hun ogen half dicht te knijpen. Ik hoef dat niet te doen, want zo zie ik eigenlijk altijd. Ik vind dat mijn fotografie daarvan profiteert, want ik word niet afgeleid door de details."   Het feit dat visueel gehandicapten en zienden voor deze vorm van fotografie samenwerken geeft meerwaarde aan het project. Anja Ligtenberg heeft vaak dat proces van samenwerking gadegeslagen. "Soms begint een groepje met een idee en dan zie je dat het niet echt van de grond komt omdat er te weinig wordt overlegd. Meestal komen de deelnemers daar snel achter en beginnen te communiceren. Maar daar gaat het juist om want we willen blinden en zienden ook laten binnentreden in elkaars wereld. Door samen aan een beeld te werken delen zij in elkaars fantasie. Als een foto belicht is, halen ze hem uit de camera en beoordelen het resultaat op de Polaroid. Ze vertellen aan de anderen wat erop staat en samen bespreken ze of en hoe er gecorrigeerd moet worden."   Het onmogelijke   De mensen van het collectief 'Seeing with Photography' hebben hun methode van fotograferen met visueel gehandicapten ontwikkeld in New York. Zij werkten voor een instituut waar visueel en andere gehandicapten kunstzinnige activiteiten konden ontplooien. Het bestuur daarvan had subsidie gekregen voor hun activiteiten en draaide vervolgens de geldkraan dicht waardoor die bijdrage de juiste plaats niet bereikte. Mark Andres besloot toch met de fotografische workshops door te gaan en ziet de manier waarop in de zorg met gehandicapten wordt omgegaan als een misstand. "Ons verhaal is exemplarisch voor hoe in de Amerikaanse zorg overheidsgeld wordt misbruikt. Maar het feit dat wij toch op eigen houtje zijn doorgegaan zie ik als een overwinning. We verloren ons subsidiegeld, maar kregen veel terug op het gebied van waardering van de cursisten en mooie foto's. Als je iets moois maakt, win je altijd en in het algemeen moet je niet te lang bij negatieve ervaringen blijven stilstaan en de nadruk leggen op het positieve dat je bereikt. Blinden die fotograferen is hiervan een perfecte illustratie, want vaak wordt gezegd dat zoiets onmogelijk is. Ook door autoriteiten in de zorg. Zij beslissen vaak voor gehandicapten wat ze wel en niet kunnen. Maar hoe kun je mensen ooit onafhankelijk maken door steeds beslissingen voor ze te nemen? De taak van de zorg zou eigenlijk moeten zijn gehandicapten iets te leren in plaats van bij voorbaat te zeggen dat het niet kan. Wij laten zien dat blinden wel degelijk kunnen fotograferen en ik zie dat echt als een voorbeeld van de manier waarop je tegen veel dingen kunt aankijken die onmogelijk lijken."   Onder de titel 'Seeing the Unseen' zal Anja Ligtenberg binnenkort met workshops beginnen. Zowel blinden en slechtzienden als mensen die over hun volle gezichtsvermogen beschikken zijn welkom om deel te nemen en wie dit leest kan blinden in zijn omgeving erop attenderen. De precieze vorm waarin de workshop gegoten zal worden hangt ook af van de samenstelling van de groep en de wensen van de deelnemers.    De workshop wordt gegeven in Cultuurherberg 'De Legende'; Monnikensteeg 103L, 6823AA Arnhem, 026-3705880